Τα αρχαία μεταλλεία του Λαυρίου Της Μαρίας Οικονομάκου Αρχαιολόγου στη B’ Εφορεία ΑρχαιοτήτωνH πλούσια μεταλλευτική δραστηριότητα από τα προϊστορικά χρόνια έως τον 1ο αιώνα π.Χ. Ο όρος Λαυρεωτική αναφέρεται σε μια μεγάλη περιοχή της νοτιοανατολικής Αττικής, η οποία εκτείνεται νότια της νοητής γραμμής που ενώνει τον όρμο Δασκαλειού Κερατέας με τον όρμο της Αναβύσσου και όπου επικεντρώθηκε η δραστηριότητα της εξορύξεως και επεξεργασίας του αργυρούχου μεταλλεύματος. H περιοχή κατοικείται ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους με εγκαταστάσεις στο Σούνιο, το Θορικό, το Λιμάνι Πασά, τη Συντερίνα, το βουνό του Κίτσου στην Καμάριζα, το Χάρακα και την Ανάβυσσο, στα παράλια και το εσωτερικό. Εγκαταστάσεις που χρονολογούνται από τους νεολιθικούς ως τους μυκηναϊκούς χρόνους (4000-1100 π.Χ.).Δεξαμενή νερού σε εργαστήριο μεταλλεύματος του αρχαίου Λαυρίου. (Φωτ.: Κ. Μάνθος)Παράσταση αρχαίας καμίνου στο γνωστό ερυθρόμορφο "Αττικό αγγείο του Χυτηρίου", 5ου αι. π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου)1/5H μεταλλευτική δραστηριότητα ξεκινάει στα προϊστορικά χρόνια στο Θορικό και αναπτύσσεται τον 6ο αι. π.Χ. με τη συμβολή του Πεισίστρατου. Ήδη γύρω στο 480 π.Χ. τα έσοδα του δήμου των Αθηναίων από την εξαγωγή του αργύρου είναι τόσα που ο Θεμιστοκλής προτείνει τη διάθεσή τους για τη ναυπήγηση του στόλου που νίκησε αργότερα τους Πέρσες στη Σαλαμίνα. Πρόκειται για τον "ναυτικό νόμο" που όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος ψηφίστηκε με προτροπή του Θεμιστοκλή, ο οποίος έπεισε τους συμπολίτες του να παραιτηθούν από το μερίδιο που αναλογούσε στον καθένα από τα έσοδα των μεταλλείων αργύρου του Λαυρίου. Η εκμετάλλευση εντείνεται στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. όταν, σύμφωνα με την αναφορά του Αριστοτέλη στην "Αθηναίων Πολιτεία", ανακαλύπτονται τα πλούσια κοιτάσματα της Μαρώνειας. Πρόκειται για τον εντοπισμό των βαθύτερων κοιτασμάτων τα οποία βρίσκονται ανάμεσα σε στρώματα μαρμάρου και σχιστολίθου. Τα στρώματα εφάπτονται μεταξύ τους και στα σημεία επαφής τους εντοπίζεται το αργυρούχο μετάλλευμα. Η αρχική εκμετάλλευση ήταν επιφανειακή, ενώ η αναζήτηση του αργυρούχου μολύβδου στα βαθύτερα στρώματα οδήγησε στη διάνοιξη των στοών εξορύξεως που φτάνουν σε βάθος και τα 120 μέτρα.Εγκαταστάσεις Οι πολλές και σημαντικές εγκαταστάσεις που σώζονται στη Λαυρεωτική και σχετίζονται με την εξόρυξη και επεξεργασία του μεταλλεύματος χρονολογούνται κυρίως στον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. και περιλαμβάνουν τις στοές εξορύξεως, τα φρέατα εξαερισμού και τα εργαστήρια διαχωρισμού και εμπλουτισμού του μεταλλεύματος, τις μεγάλες δεξαμενές νερού και τις καμίνους τήξεως του μεταλλεύματος. Για τη διάνοιξη των στοών οι αρχαίοι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν σφυρί και καλέμι και για την εξόρυξη του μεταλλεύματος κασμά ή αξίνα. Το μετάλλευμα σπασμένο σε κομμάτια μεταφερόταν με κοφίνια στην έξοδο των στοών και από κει με κάρα στα εργαστήρια. Οι στοές φωτίζονταν με λυχνάρια που είχαν μαζί τους οι τεχνίτες. Για τη στήριξη των στοών άφηναν κατά διαστήματα υποστυλώματα από το κοίτασμα ή έχτιζαν στηρίγματα με ξερολιθιά. Ένας νόμος του Λυκούργου (4ος π.Χ.), προέβλεπε θανατική καταδίκη για όποιον έκοβε τα υποστυλώματα αυτά, ώστε να εξασφαλίζεται η ασφάλεια των εργαζομένων και η συνέχεια της λειτουργίας του μεταλλείου.Αρχαίο πλυντήριο στο Δημολιάκι. Ανήκει στον τύπο των μαρμάρινων ελικοειδών κατασκευών που χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως πλυντήρια εμπλουτισμού μεταλλεύματος. Τέλος κλασικών χρόνων. (Φωτ.: Κ. Μάνθος)2/5Αναπαράσταση της εργασίας σε αρχαίο πλυντήριο της Λαυρεωτικής. H ανακυκλοφορία του νερού μέσα από τα ξύλινα ρείθρα, τις δεξαμενές και τα κανάλια, εξασφάλιζε τον διαχωρισμό του πλούσιου μεταλλεύματος από τα φτωχά κομμάτια και τα ξένα σώματα. (Σχέδιο K. Κονοφάγου από το βιβλίο του "Το αρχαίο Λαύριο", εκδ. 1980, Αθήνα)Σημαντικά μνημεία της μεταλλευτικής δραστηριότητας είναι τα εργαστήρια επεξεργασίας του μεταλλεύματος τα οποία σώζονται σε καλή κατάσταση και απλώνονται σε μεγάλη έκταση της Λαυρεωτικής με κύρια σημεία συγκεντρώσεως τις κοιλάδες Σούριζας, Μπότσαρη, Αγριλέζας, Μεγάλων Πεύκων, Δημολιάκι κ.λπ. Βασικός χώρος των εργαστηρίων είναι τα πλυντήρια μεταλλεύματος, των οποίων η μορφή και η εξέλιξη μελετήθηκαν για πρώτη φορά από τον Κωνσταντίνο Κονοφάγο και διακρίνονται σε ελικοειδή και επίπεδα. Στα επίπεδα πλυντήρια μέσα από ένα σύστημα δεξαμενών και καναλιών γύρω από ένα κεντρικό επίπεδο κυκλοφορούσε το νερό που έπλενε το μετάλλευμα σε ξύλινα ρείθρα. Το πλούσιο, καθαρό μετάλλευμα στέγνωνε σε σωρούς πάνω στο κεντρικό επίπεδο του πλυντηρίου για να μεταφερθεί κατόπιν στις καμίνους τήξεως. Εξέλιξη του επιπέδου πλυντηρίου αποτελεί το ελικοειδές πλυντήριο, όπου, κατά τον Κ. Κονοφάγο, η πλύση του μεταλλεύματος γινόταν σε κλειστό κύκλωμα, δηλ. σε κυκλικό μαρμάρινο ρείθρο με ελλειψοειδείς κοιλότητες που μιμούνται τα ξύλινα ρείθρα. Για τον εφοδιασμό των πλυντηρίων με νερό κατασκευάστηκαν μεγάλες δεξαμενές, που ανοίχτηκαν στο έδαφος σε αρκετό βάθος και στεγανοποιήθηκαν με υδραυλικό κονίαμα. Σώζονται σε πολλά σημεία της Λαυρεωτικής και είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές με το μέγεθος και την κατασκευή τους. Πολλές από αυτές συγκρατούν μεγάλες ποσότητες νερού και τώρα, ακόμα και το καλοκαίρι. O άργυρος του Λαυρίου, που εξαγόταν από τα μεταλλεύματα γαληνίτη και κερουσίτη, χρησιμοποιήθηκε στα αθηναϊκά νομίσματα, τα αττικά τετράδραχμα με τη γλαύκα ήδη από το δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. και για 500 περίπου χρόνια. Το πλεόνασμα χρησιμοποιήθηκε σε έργα μικροτεχνίας. O μόλυβδος που εξαγόταν από τα ίδια μεταλλεύματα χρησιμοποιήθηκε για σωλήνες, συνδέσμους λίθων και σπονδύλων κιόνων, σταθμά, βάρη, σφραγίδες, βλήματα κ.ά. Κατά τους υπολογισμούς του K. Κονοφάγου στο Λαύριο εξήχθησαν 3.500 τόννοι αργύρου και 1.400.000 τόννοι μολύβδου.3/5Το πλυντήριο Π3 του συγκροτήματος "Ασκληπιακόν" του Σίμου του Παιανιέως στη Σούριζα. 4ος αι. π.Χ. (Ανασκαφή Ε.Μ.Π., Κ. Κονοφάγος - Κ. Τσάιμου).Διαδικασία μισθώσεως Τα μεταλλεία ανήκαν στο δήμο των Αθηναίων ο οποίος τα μίσθωνε σε ελεύθερους πολίτες Αθηναίους ή μετοίκους, για συγκεκριμένο χρόνο και με μίσθωμα ανάλογο του είδους του μεταλλείου (παλαιό, νέο κ.λπ.) και άλλων συντελεστών. Τα εργαστήρια επεξεργασίας του μεταλλεύματος και οι κάμινοι τήξεως ανήκαν στους επιχειρηματίες. Όπως αποδείχθηκε από τις ανασκαφές οι επιχειρηματίες-μισθωτές των μεταλλείων είχαν συνήθως μια κατοικία και στον τόπο των συμφερόντων τους. Δίπλα στα συγκροτήματα επεξεργασίας βρέθηκαν μεγάλα σπίτια με αυλές, λουτρά και ανδρώνες (δωμάτια συμποσίων). Τα μεταλλεία και τα εργαστήρια έπαιρναν το όνομα κάποιου θεού ή ήρωα (Ερμαϊκό, Ασκληπιακό, Δημητριακό κ.ά.) προφανώς σε μια προσπάθεια να εξευμενιστεί η θεότητα και να βοηθήσει στην επιτυχία των έργων. Το έργο της μίσθωσης ήταν ανατεθειμένο σε άρχοντες που ονομάζονταν "πωληταί" και τα συμβόλαια των μισθώσεων αναγράφονταν σε λίθινες στήλες τοποθετημένες στην Αγορά των Αθηνών όπου και βρέθηκαν. Οι επιγραφές μάς έδωσαν πολλά στοιχεία για τη διαδικασία της μίσθωσης αλλά και το χώρο της Λαυρεωτικής, καθώς παραθέτουν πολλά φυσικά χαρακτηριστικά κατά την περιγραφή των συνόρων των μεταλλείων. Αναφέρονται δρόμοι, ρέματα, χαράδρες, γειτονικά εργαστήρια, στοιχεία τα οποία συνδυαζόμενα με τις ανασκαφές βοηθούν στην ταύτιση τόπων και μνημείων.4/5Αθηναϊκό τετράδραχμο του 5ου αι. π.Χ., με την Αθηνά και τη γλαύκα. Είναι οι γνωστές "γλαύκες" των Αθηνών που κατασκευάζονταν από το ασήμι των μεταλλείων του Λαυρίου. (Νομισματικό Μουσείο Αθηνών)Τα μεταλλεία του Λαυρίου έκλεισαν στο τέλος του 2ου αι. π.Χ. και για μερικά χρόνια συνεχίστηκε μόνο η επανεπεξεργασία των καταλοίπων των αρχαιότερων εργασιών. H περιοχή εγκαταλείπεται και στην εποχή του Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.) τα μεταλλεία είναι μακρινό παρελθόν. Στα μεταλλεία εργάζονταν δούλοι και ελεύθεροι εργάτες σε συνθήκες δύσκολες προφανώς, αλλά όχι απάνθρωπες. Το αττικό δίκαιο προστάτευε τους δούλους που ζούσαν σε μάλλον ανεκτές συνθήκες, καθώς κοντά στα εργαστήρια βρέθηκαν σπίτια και νεκροταφεία, αλλά και επιγραφές στις οποίες δούλοι κάνουν αφιερώματα σε θεούς. Οπωσδήποτε το γεγονός της δουλείας και η σκληρή εργασία οδήγησαν σε αποσκίρτηση στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (413 π.Χ.) όταν οι δούλοι συντάχθηκαν με τους Σπαρτιάτες που είχαν καταλάβει την Αττική και σε εξεγέρσεις στο τέλος του 2ου αι. π.Χ., όταν οι δούλοι κατέλαβαν το Φρούριο του Σουνίου.Δωμάτια όπου ζούσαν δούλοι σε συγκρότημα εμπλουτισμού μεταλλευμάτων (ανασκαφή ΕΜΠ). Οι δούλοι που εργάζονταν στα πλυντήρια κατοικούσαν μαζί με τους ελεύθερους στο χώρο των πλυντηρίων και σε δωμάτια όμοια με των ελευθέρων. (Αρχείο: Κ. Τσάιμου).Το άρθρο προέρχεται από αφιέρωμα της εφημερίδας ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (6-7 Ιανουαρίου 1996) με τίτλο "Αρχαία Λαυρεωτική"5/5