ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΧΗΜΙΚΩΝ ΡΥΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΕΡΑ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ Γεώργιος Καλύβας Πολιτικός ΜηχανικόςΤα χηµικά προϊόντα που αποτελούν στοιχεία του περιβάλλοντός µας συναντώνται συχνά στις τροφές, στον αέρα που αναπνέουµε, στο νερό. Συµµετέχουν σε µεγάλο βαθµό στη ρύπανση του εσωτερικού αέρα των κατοικιών, αποδεσµευόµενα από τα οικοδοµικά υλικά, τα έπιπλα και τα υλικά συντήρησης, επισκευής, διακόσµησης, υγιεινής και καθαρισµού. Οι επιπτώσεις, στον οργανισµό και την υγεία, από την παρουσία τους εκδηλώνονται: • Με τον απλό ερεθισµό των αισθητηρίων οργάνων, αλλά και µε σοβαρότερα φαινόµενα, όπως ο βήχας και οι διαταραχές αναπνευστικού, νευρικού και γαστρεντερικού συστήµατος • Στην γενική κατάσταση του οργανισµού, µε το να αυξάνουν ή να µειώνουν το βαθµό επέµβασης των ρυθµιστικών µηχανισµών της οµοιοστασίας (της τάσης του οργανισµού να ρυθµίζει το εσωτερικό του περιβάλλον σε σταθερή κατάσταση, στις φυσιολογικές σταθερές, θερµοκρασίας, πίεσης, σύστασης αίµατος κλπ.) • Με την πολλαπλή χηµική ευαισθητοποίηση (MCS - Multiple Chemical Sensitivity) Ορισµένα από τα χηµικά προϊόντα κατατάσσονται στα καρκινογόνα. Έστω και αν είναι γνωστή η τοξικότητά καθενός, η συνολική δεν είναι δυνατόν να σταθµιστεί πρακτικά, γιατί αυτά, συνήθως, αναµιγνύονται µεταξύ τους στον εσωτερικό αέρα της κατοικίας, σε χαµηλές συγκεντρώσεις, ποικίλης αναλογίας. Η εκτίµηση του κινδύνου και των συνεπειών, από την ανάµιξη αυτή, είναι δύσκολη και πολυσύνθετη, και για το λόγο αυτό αµφίβολη.Οριακές ή αποδεκτές συγκεντρώσεις ρύπων Μία από τις πρώτες ερωτήσεις που θέτει κανείς απέναντι σε ένα κίνδυνο είναι: "Ποια είναι η τιµή του αποδεκτού κινδύνου;". Στην περίπτωση της µόλυνσης του αέρα της κατοικίας από χηµικούς ρύπους, το θέµα ανάγεται στο να προσδιοριστεί µια µέγιστη αποδεκτή συγκέντρωση, η οποία όµως διαφοροποιείται µεταξύ των ατόµων που την υφίστανται: • Είναι υγιή ή ευαίσθητα στους ρύπους; • Πρόκειται για ορισµένα µεµονωµένα άτοµα ή για ολόκληρο πληθυσµό; • Πρόκειται για άτοµα τα οποία, λόγω επαγγέλµατος, είναι εκτεθειµένα στους ρύπους ορισµένες µόνον ώρες της ηµέρας (π.χ. 8 ώρες) ή για ενοίκους συνεχώς εκτεθειµένους; Αυτό το όριο της µέγιστης αποδεκτής συγκέντρωσης εξαρτάται επίσης από τις συνήθειες ή και το πολιτισµικό υπόβαθρο των ατόµων: ορισµένοι πολύ τοξικοί ρύποι, όπως ο καπνός από τα τσιγάρα, είναι αποδεκτός από µεγάλο ποσοστό του πληθυσµού, ενώ άλλοι ρύποι µε αβέβαιη, ίσως, τοξικότητα µπορούν να θεωρηθούν απαράδεκτοι. Για τον προσδιορισµό των αποδεκτών ορίων της επιδράσεως των ρύπων στον οργανισµό και στο περιβάλλον εφαρµόζονται δύο διαφορετικές αρχές:1/61. Κατηγοριοποίηση επιπτώσεων ως προς την συγκέντρωση των ρύπων Όσο υψηλότερη είναι η συγκέντρωση, τόσο αυξάνονται οι παθολογικές συνέπειες για τον πληθυσµό ή µεγαλώνει ο κίνδυνος να υποστεί βλάβη υγείας κάποιο άτοµο από την ρύπανση. Τέτοια λ.χ. είναι η περίπτωση της ραδιενέργειας. Εφαρµόζεται η αρχή "τόσο λίγο όσο είναι δυνατόν να επιτευχθεί" (αγγλικά: ALARA, As Low As Reasonably Achievable). Για την ποσοτικοποίηση των αποδεκτών ορίων ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (Π.Ο.Υ.) καθιέρωσε την µονάδα κινδύνου, δηλαδή την µονάδα συγκέντρωσης (1 mg/m3 ή 1Bq/m3 ή άλλη) για την οποία υπάρχει πιθανότητα να παρατηρηθεί παθολογική κατάσταση (µια νόσος) σε ένα άτοµο που εκτίθεται στον ρύπο κατά την διάρκεια ολόκληρης της ζωής του (70 χρόνια). 2. Κατηγοριοποίηση των επιπτώσεων ως προς ορισµένη συγκέντρωση ρύπων ή ορισµένη διάρκεια έκθεσης Τέτοια λ.χ. είναι περίπτωση του µονοξειδίου του άνθρακα, του οποίου οι επιπτώσεις στην υγεία εµφανίζονται όταν η συγκέντρωση υπερβεί συγκεκριµένο όριο. Έτσι το επιτρεπτό όριο προσδιορίζεται σε χαµηλότερη στάθµη από την συγκέντρωση αυτή, προκειµένου να υπάρχει και περιθώριο ασφαλείας.Μέτρηση συγκέντρωσης ρύπων (βλπ. αναφορά 1β) (i) Ορισµός της συγκέντρωσης των ρύπων Η συγκέντρωση είναι ο λόγος της ποσότητας µιας χηµικής ένωσης προς την ποσότητα του µίγµατος που την περιέχει. Οι συγκεντρώσεις των διαφόρων ρύπων στον αέρα εκφράζονται συνήθως ανηγµένες στον όγκο Cv ή στη µάζα m της ένωσης ανά κυβικό µέτρο αέρα. Αυτές οι δύο ποσότητες δεν είναι ίσες. Η σχέση τους εξαρτάται από : • Τη µοριακή µάζα της ένωσης Μ (άθροισµα των ατοµικών βαρών των στοιχείων που συνιστούν τα µόρια - π.χ. το µόριο του αζώτου του αέρα Ν2 περιλαµβάνει δύο άτοµα αζώτου µε ατοµικό βάρος 14, οπότε το γραµµοµόριό τους είναι 2x14=28 gr). • Η θερµοκρασία και η ατµοσφαιρική πίεση του αέρα Οι δύο ως άνω ποσότητες m και Cv συνδέονται µε την σχέση: m=M x Pa RxTxCvόπου : R : η σταθερά των ιδανικών αερίων (8,131696 J/mole °K) M : η µοριακή µάζα της αναφερόµενης χηµικής ένωσης Pa : η ατµοσφαιρική πίεση (101300 Pa) στο επίπεδο της θάλασσας T : η απόλυτη θερµοκρασία του αέρα σε °Κ Η σχέση Pa/R x T ισούται µε 44,6151 mole/m3 στους 0 °C στην στάθµη της θάλασσας (πίεση κανονική).2/6(ii) Έκφραση της συγκέντρωσης ρύπων ανηγµένης στον όγκο ΜΕΡΟΣ Ανά εκατό Ανά χίλια Ανά εκατοµµύριο Ανά δισεκατοµµύριοΕΚΦΡΑΣΗ ΣΕ m3/m31/102 1/103 1/106 1/109% %0 ppm ppbΈνα µέρος ανά εκατοµµύριο (ppm) αντιστοιχεί σε ένα κυβικό εκατοστό ένωσης ανά κυβικό µέτρο αέρα (iii) Έκφραση της συγκέντρωσης ρύπων ανηγµένης στη µάζα ΕΚΦΡΑΣΗ ΣΕ kg/m3ΜΕΡΟΣ kilogram gram milligram microgramkg/m3 gr/m3 mg/m3 µg/m31 1/103 1/106 1/109Υποδείξεις για την αποφυγή της χηµικής ρύπανσης του εσωτερικού αέρα (βλπ. αναφορά 1β) Ένας από τους καλύτερους τρόπους αποφυγής της επιβάρυνσης και της τοξίκωσης από χηµικά προϊόντα είναι η εξασφάλιση καλής ποιότητας εσωτερικού αέρα στα κτίρια. Αρκεί προς τούτο, να προβλεφθούν από την µελέτη, κατά την κατασκευή και όταν κατοικείται το κτίριο, ορισµένα µέτρα όπως: • Εξασφάλιση της στεγάνωσης των τοιχωµάτων και των θυρών που διαχωρίζουν τους κατοικουµένους χώρους από τους επιβαρυµένους χώρους (γκαράζ, εργαστήρια, λεβητοστάσια) • Σύστηµα φυσικού αερισµού µε στόµια προσαγωγής φρέσκου αέρα (συνήθως πάνω από τα σοβατεπιά), προς τους χώρους κατοικίας, και στόµια απαγωγής του επιβαρυµένου µε ρύπους αέρα (κοντά στις κύριες πηγές ρύπανσης). • Επιλογή καλής ποιότητας κατασκευαστικών υλικών και κατά το δυνατό λιγότερο τοξικών, χωρίς φορµαλδεΰδη ή µε την κατά το δυνατόν ελάχιστη • Αποµάκρυνση υπαρχόντων υλικών που αποδεσµεύουν τοξικές χηµικές ουσίες ή στεγανή τους κάλυψη (π.χ. χρώµατα που περιέχουν µόλυβδο) • Αποφυγή τοποθέτησης κολλητών µοκετών αντί των τεντωµένων. Οι µοκέτες θα πρέπει να φέρουν σήµανση GUT, βιοµηχανικό σήµα που καθιερώθηκε από τον Σύνδεσµο παραγωγών µοκετών και χαλιών Γερµανίας (Gemeinschaft Umweltfreundlicher Teppichboden - Association for Environmentally Friendly Carpet) που έγινε δεκτό από δέκα Ευρωπαϊκές χώρες. Η σήµανση ενός προϊόντος µε το σήµα GUT προϋποθέτει ότι το προϊόν έχει ελεγχθεί από αναγνωρισµένο εργαστήριο από πλευράς εκποµπών ρύπων, τόσο κατά την παραγωγή του, όσο και κατά την αποθήκευσή του στο εργοστάσιο ή στα καταστήµατα που το εµπορεύονται.3/6• Αποφυγή χρησιµοποίησης µοκετών χωρίς υφασµάτινο υπόστρωµα ή υφασµάτινο THIBAUDES1, όπως και αποφυγή τοποθέτησης µοκετών σε χώρους µεγάλης κυκλοφορίας. • Αποφυγή τοποθέτησης ξύλινων δαπέδων χωρίς σήµανση CE. Προκειµένου να τεθεί στα ξύλινα δάπεδα η σήµανση CE, θα πρέπει να πληρούνται οι απαιτήσεις που ορίζονται στο EN 14342 αναφορικά µε τη φορµαλδεΰδη και την πενταχλωριούχο φαινόλη. Σε αυτό το πρότυπο καθορίζεται ότι η συµπαγής ξυλεία των ξύλινων επενδύσεων ή των επιφανειακών προστατευτικών στρώσεων, µε ή χωρίς κόλλα, δεν πρέπει να περιέχει φορµαλεδεϋδη και ότι η περιεκτικότητα σε PCP (Pentachlorophenol: επικίνδυνο προστατευτικό υλικό των ξύλων) χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία της συµπαγούς ξυλείας πρέπει να είναι µικρότερη από 5 ppm. • Αποφυγή χρησιµοποίησης δαπέδων PVC και προτίµηση δαπέδων Linoleum. • Λήψη προφυλάξεων όταν χρησιµοποιούνται υδατοδιαλυτά χρώµατα, ίδιων µε τις προφυλάξεις που λαµβάνονται µε τα χρώµατα διαλύτη, τόσο κατά την εφαρµογή όσο και µετέπειτα, κατά διαστήµατα. Σηµειώνεται ότι τα υδατοδιαλυτά χρώµατα δεν είναι απαλλαγµένα διαλυτών, ούτε απαλλαγµένα τοξικότητας. • Στις κατοικίες, αν είναι δυνατό, να προβλέπονται χώροι καπνιστών µε ειδικές διατάξεις αερισµού. • Αποφυγή χρησιµοποίησης κινητών ή σταθερών συσκευών υγραερίου. Οι χώροι µε συσκευές φυσικού αερίου πρέπει να διαθέτουν ενισχυµένες διατάξεις αερισµού. Τα τζάκια µε ανοικτή εστία δεν πρέπει να λειτουργούν σε χώρους χωρίς αερισµό. • Αποφυγή χρησιµοποίησης ξυλείας προστατευµένης έναντι βιολογικών παραγόντων, σε εσωτερικούς κατοικήσιµους χώρους, αν δεν συνοδεύεται από πιστοποιητικά ελέγχου ως προς την χηµική προστασία και τις µεθόδους που εφαρµόσθηκαν. Επιπλέον, θα πρέπει να αναφέρεται για το συγκεκριµένο είδος ξύλου -έπειτα από σχετικές δοκιµές- η απορροφούµενη ποσότητα χηµικών προστασίας ανά µονάδα επιφάνειας ή ανά µονάδα όγκου, ανάλογα µε το αν πρόκειται για επιφανειακή εφαρµογή ή για εµποτισµό, όπως και τα χιλιοστά διείσδυσής τους στο ξύλο. • Ο καθαρισµός των µοκετών να γίνεται από ειδικευµένα συνεργεία τα οποία δεν θα πρέπει να χρησιµοποιούν διαλύτες. Τα ακαριοκτόνα που θα χρησιµοποιηθούν δεν θα πρέπει να είναι ερεθιστικά για το αναπνευστικό σύστηµα. • Αποφυγή χρησιµοποίησης ως καύσιµης ύλης σε τζάκια ανοικτής εστίας, ξυλείας που έχει εµποτισθεί µε διάφορα χηµικά έναντι βιολογικών παραγόντων (π.χ. στρωτήρες σιδηροτροχιών, ξυλεία από αποξηλωθείσα στέγη)Πολλαπλή ευαισθητοποίηση (MCS) ή σύνδροµο ανεκτικότητας στις οσµές Η έκθεση στους ρύπους του εσωτερικού αέρα µπορεί να έχει πολύ σοβαρές συνέπειες για την υγεία και να οδηγήσει στην Πολλαπλή Χηµική Ευαισθητοποίηση, που ονοµάζεται κοινώς MCS (Multiple Chemical Sensitivity). Πρόκειται για µία αποκτούµενη ευαισθητοποίηση σε πολλαπλά χηµικά προϊόντα, έπειτα από έκθεση σε αυτά, έστω και σε δόσεις µη τοξικές, για την οποία πολλοί ειδικοί επιστήµονες πιστεύουν ότι η αιτία βρίσκεται στο stress και σε ψυχολογικές καταστάσεις. 1THIBAUDES: ανεξάρτητα υποστρώµατα που τοποθετούνται κάτω από τεντωµένες, µη κολληµένες µοκέτες, τα οποία µε την επανατακτικότητά τους (resilience) και την ελαστικότητά τους, συµβάλλουν στην άνεση του περπατήµατος και στην αντοχή της επένδυσης.4/6Η έκθεση µπορεί να είναι µοναδική και έντονη σε µία µόνο χηµική ουσία, όπως µπορεί να είναι επαναλαµβανόµενη σε χαµηλές συγκεντρώσεις χηµικών συστατικών υπό ανάµιξη, όπως συνήθως συµβαίνει στις κατοικίες. Τα άτοµα που αποκτούν αυτή την ευαισθητοποίηση είναι πολύ τρωτά και αντιδρούν σε ελάχιστες συγκεντρώσεις ενός χηµικού συστατικού ή σε µίγµα περισσοτέρων ουσιών, χωρίς, οι τελευταίες, να είναι αυτές που προκάλεσαν την ευαισθητοποίηση. Τα ευαισθητοποιηµένα άτοµα καταλήγουν, τελικά, να µην ανέχονται έκθεση στις συγκεντρώσεις οσµών που είναι ανεκτές από πλειονότητα των άλλων ατόµων. Μετά την έκθεση σε έντονες οσµές ή σε χηµικά συστατικά εµφανίζεται ένα σύνθετο περίεργο σύνδροµο που συνδέεται µε διάφορες αντιδράσεις όπως αλλεργικές, ανοσιολογικές ανωµαλίες και κυρίως έλλειψη ανεκτικότητας, πολλές φορές πλήρη, σε οργανικές πτητικές ενώσεις. Τα φαινόµενα εµφανίζονται ή εξαφανίζονται, ανάλογα µε τον βαθµό έκθεσης, γενικά όµως επιτείνονται. Τα συµπτώµατα της MCS µπορεί να εµφανισθούν αµέσως µετά την έκθεση στα χηµικά συστατικά ή µε καθυστέρηση. Τα πλέον συνήθη συµπτώµατα είναι: • Νευρο-ψυχολογικά: διαταραχές µνήµης, συγκέντρωσης και ψυχικής διάθεσης, ευερεθιστικότητα, αγωνία, κατάθλιψη, ίλιγγος, διαταραχή της όρασης • Κούραση, ναυτία • Ερεθισµός του αναπνευστικού συστήµατος, κρίσεις άσθµατος • Πόνοι µυικού συστήµατος, διαταραχές πεπτικού συστήµατος, δερµατικές και καρδιακές ενοχλήσεις • Έλλειψη ανεκτικότητας στις έντονες οσµές, στους θορύβους, στην καφεΐνη, στο οινόπνευµα, στα φάρµακαΧηµικές ουσίες που προκαλούν Πολλαπλή Χηµική Ευαισθητοποίηση (MCS) Υπάρχει µεγάλο πλήθος χηµικών ουσιών που προκαλούν εκδηλώσεις MCS οι οποίες γενικά είναι τοξικές και ερεθιστικές του νευρικού συστήµατος. Οι περισσότερες από αυτές που συναντώνται στο εσωτερικό περιβάλλον, ανήκουν στις Οργανικές Πτητικές Ενώσεις (VOCs) και κυρίως στους διαλύτες για βιοµηχανική και οικιακή χρήση. Μεταξύ των VOCs, η φορµαλδεΰδη είναι ένας από τους σηµαντικότερους ρυπαντές του εσωτερικού χώρου και είναι πανταχού παρούσα (στα οικοδοµικά υλικά τελειωµάτων, στα υλικά συντήρησης και καθαρισµού) και συµβάλλει εύκολα στην MCS. Η έκθεση στα προϊόντα προστασίας και συντήρησης ξυλείας από βιολογικούς παράγοντες, µπορεί επίσης να προκαλέσει εκδήλωση MCS. Το ίδιο µπορεί να συµβεί µε τα αέρια καύσης κεντρικής θέρµανσης, τις θερµάστρες υγραερίου χωρίς καπναγωγούς ή τις θερµάστρες πετρελαίου.5/6Από τη στιγµή που το άτοµο αποκτήσει χηµική ευαισθητοποίηση, πάρα πολλά συστατικά διεγείρουν αντιδράσεις του, έστω και σε µικρές συγκεντρώσεις, έστω και αν αυτά δεν είναι η αιτία της ευαισθητοποίησης, όπως π.χ. αρώµατα, υλικά καθαρισµού, διαλύτες που χρησιµοποιούνται στον ξηρό καθαρισµό των ρούχων, καπνός τσιγάρων, κολληµένες µοκέτες, ορισµένα φάρµακα, αντικουνουπικά κ.α.ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 1.Βιβλία α) β)γ)2.Drs SUZANNE et PIERRE DEOUX: “Le Guide de l’ Habitat sain” - Έκδοση Medieco, Γαλλία 2004 CLAUDE-ALAIN ROULET:” Santé et qualité de l’ environnement intérieur dans les bâtiments” - Έκδοση Presses Polytechniques et Universitaires ROMANDES -LAUZANNE 2008 ΟΜΑ∆Α ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ "Ρύπανση και ποιότητα εσωτερικού περιβάλλοντος στα κτίρια" - Έκδοση ΤΕΚ∆ΟΤΙΚΗ , Αθήνα 2007Περιοδικές δηµοσιεύσεις του CENTRE SCIENTIFIQUE ET TECHNIQUE DU BATIMENT (CSTB) α)β) γ)Cahiers του CSTB i. Habitat et Santé - Orientations préconisées par l’ Organisation Mondiale de la Santé ONU – CAHIER 2427/1990 ii. J. RIBERON - J. MILLET: “Deux composants de l’ air à l’ intérieur des locdux: le gaz carbonique, le vapeur d’ eau” - CAHIER 2526/1991 Valeurs guides de la qualité d’ air intérieur - Le formaldéhyde - Έκδοση AFSSET (Agence Française de sécurité sanitaire de l’ environnement et du travail και CSTB/2007 Inventaire des données françaises sur la qualité de l’ air intérieur à l’ intérieur des bâtiments - Έκδοση: Observatoire de la qualité de l’ air intérieur και CSTB/20016/6