O Εθνικός Κήπος των Αθηνών Αυτή την ιστορία αφηγείται ο κ. Νικόλαος Ταµβάκης, γεωπόνος στον Εθνικό Κήπο επί 32 ολόκληρα χρόνια.Ο Κήπος µέσα στον πυκνό ιστό της πόλης, µια αληθινή όαση, µε το Ζάππειο Μέγαρο να διακρίνεται στο κάτω µέρος της εικόνας και τη Βουλή των Ελλήνων (πρώην βασιλικό ανάκτορο, άνω αριστερά). ∆εξιά, ως προέκταση, φαίνεται το µετέπειτα βασιλικό ανάκτορο, σηµερινό Προεδρικό Μέγαρο στην οδό Ηρώδου του Αττικού).Από το 1953, που προσλήφθηκα, αρχικά ως ωροµίσθιος γεωπόνος, άρχισα να ψάχνω την ιστορία του Εθνικού Κήπου. Μελέτησα διάφορα ιστορικά βιβλία και κατέγραφα ό,τι στοιχείο έβρισκα. Εφτασα µέχρι τα Γενικά Αρχεία του Κράτους -τότε ήταν στα υπόγεια της Εθνικής Βιβλιοθήκης- αναζητώντας το οθωνικό αρχείο, που κανείς δεν το είχε ανοίξει µέχρι τότε. Τρεις µηνιαίες άδειες έχω ξοδέψει έτσι.Το πάρκο του Απόλλωνα Ο χώρος του Εθνικού Κήπου ήταν ανέκαθεν χώρος πρασίνου. Στην αρχαία Αθήνα -γύρω στο 600 π.Χ.- υπήρχαν τρία δηµόσια πάρκα εκτός των τειχών της πόλης, εκεί που ήταν και τα Γυµνάσια. Το µεγαλύτερο βρισκόταν στην Ακαδηµία Πλάτωνος, το οποίο ήταν φυτεµένο και µε "µωρίες ελαίες", η καταστροφή των οποίων επέσυρε την ποινή του θανάτου. Το δεύτερο πάρκο ήταν στο δήµο Κυνοσάργους –αριστερά στην Καλλιρρόης– και το τρίτο ήταν το ιερό άλσος του Λυκείου, αφιερωµένο στον Απόλλωνα, πολύ κοντά από εκεί που είναι σήµερα ο Εθνικός Κήπος. Η τοποθεσία ήταν ιδανική σε µια Αθήνα που πάντα είχε πρόβληµα λειψυδρίας, γιατί όλα τα υδραγωγεία της πόλης περνούσαν από εκεί. Ακόµη και σήµερα µία από τις πηγές άρδευσης του Κήπου είναι το αρχαίο υδραγωγείο του Πεισίστρατου. Το υπόγειο υδρευτικό δίκτυο του Πεισίστρατου (600-528 π.Χ.) ξεκινούσε από τον Υµηττό, διέσχιζε την Αθήνα παράλληλα µε τον Ιλισό και έφτανε µέχρι τον Αγιο Θωµά στο Γουδή. Το 1920 συνέδεσαν σε αυτό καινούργιους µαντεµένιους σωλήνες και έτσι µέχρι σήµερα 1.050 κυβικά νερού χύνονται καθηµερινά στην πρώτη λίµνη του Κήπου από την είσοδο της Βασιλίσσης Σοφίας, ακολουθώντας την ίδια αρχαία διαδροµή. 1/7Σπάνια παλαιά φωτογραφία της εισόδου στον Κήπο, εκεί όπου ένας αρχαιότερος συνάδελφος, όπως µου έλεγε, έβλεπε τον Κωστή Παλαµά να περπατά.Ο Θεόφραστος στη "Φυτών Ιστορία" µας ξεναγεί στο Λύκειον του Απόλλωνα και αναφέρει ως καλλωπιστικά φυτά της εποχής τις λεύκες, τις τελέες, τις πικροδάφνες, τα πεύκα και τις λυγαριές. Κάνει λόγο και για ένα µεγάλο πλάτανο "τρεις και τριάκοντα πήχες" (περίπου 15 µέτρα) που υπήρχε εκεί. Προς τιµήν του φυτέψαµε το 1977 έναν πλάτανο, που υπάρχει µέχρι σήµερα, και µάλιστα εµείς οι παλιοί, που ξέρουµε, τον λέµε “πλάτανο του Θεόφραστου”.Οι Ρωµαίοι Η πρώτη µεγάλη καταστροφή για τα πάρκα της Αθήνας χρονολογείται το 86 π.Χ., όταν ο Ρωµαίος στρατηγός Σύλλας έκοψε όλα τα δέντρα από το πάρκο της Ακαδηµίας και το Λύκειον του Απόλλωνα για να φτιάξει πολιορκητικές µηχανές. Η µόνη περίοδος που οικοδοµήθηκε ο χώρος του Εθνικού Κήπου ήταν το 2ο µ.Χ. αιώνα, επί Αδριανού. Η περίφηµη Πύλη του χώριζε την πόλη του Θησέως, δηλαδή την παλιά Αθήνα, από την πόλη του Αδριανού, την Αδριανούπολη, στο σηµερινό Ζάππειο. Τότε κάποιοι Ρωµαίοι αξιωµατούχοι έχτισαν εκεί τις βίλες τους. Και πάλι όµως οι βίλες αυτές είχαν τεράστιους κήπους.2/7Το µωσαϊκό µιας τέτοιας βίλας σώζεται µέχρι σήµερα. Θα το δείτε µπαίνοντας από την είσοδο της Βασιλίσσης Σοφίας, αριστερά της λίµνης. Από τον 3ο αιώνα και µετά η Αθήνα παρακµάζει και τα πάρκα της παραµένουν για αιώνες χέρσος τόπος.Στου ΄Οθωνα τα χρόνια Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας όχι µόνο δεν υπήρχαν πάρκα στην Αθήνα αλλά εξαφανίστηκε και το τελευταίο δέντρο που υπήρχε στην αττική γη, για να χτίσουν και να ζεσταθούν οι κάτοικοί της. Οταν έφτασαν οι Βαυαροί, η έκταση του Κήπου είχε µόνο γαϊδουράγκαθα. Εκεί, όµως, µπροστά στα βασιλικά ανάκτορα του Οθωνα και της Αµαλίας -το κτίριο που στεγάζει σήµερα τη Βουλή-, θα γινόταν ο κήπος που είχε ονειρευτεί η Αµαλία. Μολονότι ελάχιστα σπιτάκια υπήρχαν µέσα στα 159 στρέµµατα που προορίζονταν να γίνουν ο Βασιλικός Κήπος, µόλις οι κάτοικοι της γύρω περιοχής κατάλαβαν ότι οι βασιλείς ενδιαφέρονταν για την έκταση αυτή, άρχισαν να παρουσιάζονται διάφοροι “ιδιοκτήτες” µέσα από τα γαϊδουράγκαθα Όσοι κατάφεραν να το αποδείξουν, αποζηµιώθηκαν προς 40 λεπτά τον τετραγωνικό πήχυ -πολλά λεφτά τότε- και η Αµαλία ξεκίνησε τη διαµόρφωσή του.Τα σχέδια και την επιµέλεια της φύτευσης είχε κυρίως ο Γάλλος αρχιτέκτονας και κηποτέχνης Λουί Μπαρό. Ο ίδιος έφτιαξε τους περίφηµους κήπους του Ντολµά Μπαξέ στην Κωνσταντινούπολη το 1854. Ο Κήπος έχει ως πρότυπο τους αγγλικούς κήπους του Μονάχου, είναι γραφικός, καµπυλωτός. Αυτό σηµαίνει ότι όλοι οι δροµίσκοι του (συνολικά 7,5 χιλιόµετρα) είναι ελικοειδείς, που οδηγούν πάντα σε κάτι διαφορετικό: ένα παρτέρι, µια οµάδα θάµνων, µια λίµνη, έναν πετρόκηπο.3/7Η πρώτη παραγγελία έγινε το 1839 και το φθινόπωρο του ίδιου έτους το ελληνικό ιστιοφόρο "Φοίνιξ" έφτασε στον Πειραιά από τη Γένοβα φορτωµένο µε 15.000 φυτά από όλο τον κόσµο. Τότε πρωτοήρθαν στην Ελλάδα και τα καλλωπιστικά φυτά που έχουµε µέχρι σήµερα στους κήπους µας. Με αυτά τα φυτά καλύφθηκαν 30 στρέµµατα κήπου, από τη µεσηµβρινή πλευρά της Βουλής ως το Ζάππειο, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Χοχ. Ήταν η πρώτη φορά που φυτευόταν πάρκο στη νεότερη Ελλάδα και όλοι ενδιαφέρονταν. Εχω βρει ιδιόχειρο σηµείωµα του Κανάρη, που στέλνει, όπως αναφέρει, ένα “βρίκιον”, δηλαδή καΐκι, στη Βόρεια Εύβοια για να φέρει άγρια φυτά για τον κήπο της Αµαλίας. Επίσης ο Ραγκαβής στα αποµνηµονεύµατά του αναφέρει ότι το 1850 ένας Έλληνας οµογενής εξ Αιγύπτου, ενθουσιασµένος που θα γινόταν ένα µεγάλο πάρκο στην Αθήνα, έστειλε ένα πλοίο γεµάτο “γάστρες παντοίων φυτών”.Λέγεται ότι η Αµαλία περνούσε τουλάχιστον τρεις ώρες την ηµέρα ασχολούµενη προσωπικά µε τον κήπο. Μάλιστα, το κάθισµά της σώζεται µέχρι σήµερα. Βρίσκεται κοντά στην παιδική χαρά. Από εκεί είχε την ωραιότερη θέα της Αθήνας. Έβλεπε το λόφο του Αρδηττού, την Ακρόπολη, τους Στύλους του Ολυµπίου ∆ιός και από εκεί τη θάλασσα µέχρι την Αίγινα. Το 1842 φύτεψε η ίδια τους φοίνικες που υπάρχουν µέχρι σήµερα στην πλευρά της οδού Αµαλίας, µε σπόρους (!) που έφερε από την Αµερική. Είχε στην υπηρεσία της περισσότερους από 50 κηπουρούς και η συντήρηση ενός τέτοιου κήπου ήταν πολυδάπανη υπόθεση, αφού ο κάθε θάµνος στοίχιζε 2 δραχµές, το ηµεροµίσθιο 2,5 δραχµές και µια παροχή νερού 200 δραχµές. Στη συνέχεια άρχισε να φέρνει και ζώα. Το 1852 ξέσπασε µια φοβερή θύελλα στην Αττική, που έριξε έναν από τους κίονες στο µνηµείο του Ολυµπίου ∆ιός. Ο κίονας αυτός παραµένει έκτοτε πεσµένος. Μάλιστα είχε επικρατήσει µεταξύ των Αθηναίων η έκφραση "τον καιρό της κολόνας"! Την ίδια βραδιά ξεριζώθηκαν και τα περισσότερα από τα µεγάλα δέντρα του Κήπου. Και παρόλο που το Ναυτικό έστειλε ναύτες µε βίντσια και σκοινιά και σήκωσαν τα δέντρα, ελάχιστα από αυτά επιβίωσαν. Ο Εθνικός Κήπος είναι το έργο ζωής της Αµαλίας. Μάλιστα, το αρχικό της σχέδιο ήταν να φτάνει µέχρι και την Πύλη του Αδριανού. Αν δεν τους διώχναµε το 1863, θα ήταν διπλάσιος ο Κήπος µας σήµερα. ∆εν τη θέλαµε, τη φουκαριάρα, γιατί δεν έκανε παιδιά. Εκανε όµως τον Κήπο Βέβαια, στον τότε Βασιλικό Κήπο δεν επιτρεπόταν η είσοδος στο λαό παρά ελάχιστες µέρες το χρόνο, όταν έλειπαν οι βασιλείς από τα ανάκτορα.4/7Οι πύλες τουπαραδείσου στο λαόΗ εγκατάλειψή του από τον Γεώργιο τον Α’, ο χαρακτηρισµός του ως κρατικού δηµόσιου κήπου, η µετονοµασία του και η "ελευθέρας" στους πολίτες. Μετά την έξωση του ΄Οθωνα, ο Γεώργιος Α’ ανέλαβε τη συντήρησή του, ουσιαστικά όµως ο Κήπος εγκαταλείφθηκε. Έτσι, το 1923 µπορούσες να δεις από τη µια άκρη του Κήπου στην άλλη. Την ίδια χρονιά χαρακτηρίζεται "κρατικός δηµόσιος κήπος". Τέσσερα χρόνια αργότερα δηµιουργείται µε νόµο η Επιτροπή ∆ηµοσίου Κήπου και ∆εντροστοιχιών και µετονοµάζεται σε Εθνικό Κήπο. ΄Εκτοτε µένει ανοιχτός στο κοινό από την ανατολή µέχρι τη δύση του ηλίου. Είναι φανερό ότι ο Εθνικός Κήπος είναι το πάθος του κ. Ταµβάκη. Οι ιστορίες ατέλειωτες και η έγνοια του µεγάλη. Ακόµη και σήµερα εξακολουθεί να πηγαίνει τουλάχιστον µία φορά την εβδοµάδα για να επιβλέψει τις εργασίες.Παλιότερα είχαµε πολύ περισσότερο προσωπικό, που ήταν µόνιµο και πεπειραµένο, και η κατάσταση του Κήπου ήταν σαφώς καλύτερη. Τότε κάναµε δική µας παραγωγή φυτών, ενώ σήµερα τα αγοράζουµε. Όχι ότι είναι παραµεληµένος ο Κήπος, αλλά είναι δύσκολη δουλειά. Θέλει µεράκι. ∆εν ξέρω πόσο και αν αγαπούν οι Αθηναίοι το πράσινο, αλλά ξέρω ότι ενδιαφέρονται για τον Εθνικό Κήπο.5/7Το "µπούζι" Χρειάστηκε να γίνουν αρκετές αλλαγές για να µετατραπεί ένας µεγάλος ιδιωτικός κήπος σε δηµόσιο πάρκο. Το 1927 ανοίχτηκαν νέες είσοδοι -γιατί µέχρι τότε όλες οι πόρτες οδηγούσαν στο προαύλιο των Ανακτόρων-, τοποθετήθηκαν παγκάκια και καλάθια, κατασκευάστηκαν η λίµνη µε τις πάπιες και η παιδική χαρά.Το κτίριο που στεγάζει σήµερα το Βοτανικό Μουσείο ήταν γραφείο του Γεωργίου Α’. Λένε µάλιστα ότι ήταν µουρντάρης και τα πάνω δωµάτια τα είχε για γκαρσονιέρα... Έγιναν όµως και ανεπανόρθωτες ζηµιές, όπως η καταστροφή του “ψυγείου”.6/7Το κτίριο αυτό µε τους χοντρούς τοίχους (οι παλιοί το έλεγαν “µπούζι”) ήταν το ψυγείο του παλατιού το 19ο αιώνα. Στο υπόγειο έβαζαν τον πάγο και γύρω σε ράφια τα τρόφιµα, ενώ στο ισόγειο έβαζαν τα λάδια και τα κρασιά. Τον πάγο τον έφερναν αγωγιάτες από το Μενίδι που όλο το χειµώνα µάζευαν το χιόνι από µια περιοχή που λέγεται Καραµπόλα στην Πάρνηθα. Εκεί άνοιγαν τεράστιους λάκκους για να πέφτει µέσα το χιόνι. Την άνοιξη, όταν άρχιζε να ζεσταίνει ο καιρός, σκέπαζαν τους λάκκους µε κλαδιά και άχυρα. Αυτό λειτουργούσε ως µόνωση και το χιόνι γινόταν πάγος. Το καλοκαίρι έσπαγαν µε µπαλτάδες κοµµάτια πάγου, τα έβαζαν στα κοφίνια, τα σκέπαζαν µε άχυρο και τα κατέβαζαν στη ζεστή Αθήνα. Βρήκα χαρτιά που λένε ότι το 1846 το παλάτι αγόρασε 6.000 οκάδες χιόνι προς 40 λεπτά την οκά για τη διατήρηση της θερµοκρασίας του ψυγείου. Αν δεν καταστρεφόταν τότε, θα είχαµε σήµερα ένα µοναδικό δείγµα ψυγείου αυτής της εποχής.7/7