Ενθυµήσεις από την ανέγερση του Μνηµείου Εθνικής Συµφιλίωσης στη Πλατεία Κλαυθµώνος Θ. Γ. Βουδικλάρης Πολιτικός ΜηχανικόςΚατά την αναδίφηση των αρχείων µου, σε µια προσπάθεια αραιώµατος και συµµαζέµατος, έπεσα πάνω σε ένα ξεχασµένο φάκελλο µε φωτογραφίες. Αφορούσαν το Μνηµείο Εθνικής Συµφιλίωσης που είναι τοποθετηµένο στην πλατεία που ονοµαζόταν τότε "Πλατεία Κλαυθµώνος" και σήµερα λέγεται επισήµως "Πλατεία Εθνικής Συµφιλίωσης". Μου έγινε η υπόδειξη, από τους συναδέλφους στους οποίους τις έδειξα, να παρουσιάσω την ιστορία του Μνηµείου, όπως την έχω συγκρατήσει στη µνήµη µου και την αφηγούνται οι φωτογραφίες, και πίστεψα ότι αυτό µπορεί να έχει κάποιο ενδιαφέρον για όλους. Λυπούµαι που δεν έχω αξιόλογα γραπτά στοιχεία πλην των φωτογραφιών, έχουν περάσει από τότε 25 χρόνια. Η ιδέα για την δηµιουργία του Μνηµείου ανήκει στον τότε ∆ήµαρχο Αθηναίων Μιλτιάδη Έβερτ, νικητή των δηµοτικών εκλογών του 1986 µε ποσοστό 54,5%, και ήταν σύµφωνη µε το πνεύµα της εποχής. Ο Έβερτ ανέλαβε τη δηµαρχία την 1 - 1 - 1987. Φαίνεται ότι η ιδέα για το µνηµείο προϋπήρχε στη σκέψη του, γιατί γρήγορα προκήρυξε καλλιτεχνικό διαγωνισµό για την τοποθέτησή του στην πλατεία Κλαυθµώνος. Στη διακήρυξη εζητείτο από τον καλλιτέχνη η συνεργασία µε αρχιτέκτονα, ώστε από κοινού να καθορίσουν την, κατ' αυτούς, ενδεδειγµένη ακριβή θέση τοποθετήσεως του έργου επί της πλατείας, τη σχέση του µνηµείου µε το "ύφος" της πλατείας, τη στάθµη τοποθετήσεως και τη διαµόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Έπρεπε, επίσης, προ της εκτελέσεως του έργου, ένας Πολιτικός Μηχανικός να αποφανθεί, ως πραγµατογνώµων, ότι η εξ οπλισµένου σκυροδέµατος πλάκα της οροφής του υπάρχοντος υπογείου garage που βρισκόταν από κάτω, είχε την ικανότητα ή µπορούσε να ενισχυθεί, ώστε να φέρει το συγκεκριµένο µνηµείο που θα κέρδιζε τον διαγωνισµό. Η πρόταση επιλογής του µηχανικού ανήκε στον καλλιτέχνη και η αµοιβή του είχε ενσωµατωθεί στο βραβείο του διαγωνισµού, ο ∆ήµος Αθηναίων διατηρούσε το δικαίωµα εγκρίσεως.Νικητής του διαγωνισµού ήταν ο ιµπρεσιονιστής γλύπτης Βασίλης ∆ωρόπουλος µε συνεργάτιδα την αρχιτέκτονα Γαβριέλα Καλαντζοπούλου, αµφότεροι κάτοικοι Παρισίων.1/7Η επιλογή µου ως πραγµατογνώµονα ανήκει στον συνάδελφο Ηλία Σκαλαίο, Αντιδήµαρχο Έργων τότε στον ∆ήµο Αθηναίων, "σύντροφο" και "συναγωνιστή" µου για πολλά χρόνια στο ∆ιοικητικό Συµβούλιο του ΣΠΜΕ: "τι λές, δεν τους βοηθάς;" Ο γλύπτης και η αρχιτέκτων απεδέχθησαν επίσης την πρότασή του. Γι' αυτήν την φέρουσα πλάκα είχαν εκφρασθεί αορίστως επιφυλάξεις, δικαιολογούµενες από: ••την εδραιωµένη άποψη ότι, γενικώς, στα εκτελούµενα έργα µε το σύστηµα "µελέτης κατασκευής - εκµετάλλευσης" (µε το οποίο είχε κατασκευασθεί και το υπάρχον υπόγειο garage), χωρίς ασφαλώς να παραβιάζονται οι Κανονισµοί, γίνεται οικονοµικό "ξεζούµισµα" του έργου, µε τις ελάχιστες δυνατές διατοµές και οπλισµούς, και την ασφάλεια σε οριακό σηµείο την προκατάληψη εκ της κατασκευής του έργου κατά την περίοδο της "επταετίας", λόγω της επικρατούσης κοινωνικής δυσφορίας και αγανάκτησηςΑυτές οι επιφυλάξεις είχαν οδηγήσει το ΤΕΕ, αµέσως µετά τη µεταπολίτευση, στη σύσταση µιας ισχυρής Επιτροπής πραγµατογνωµοσύνης για τον έλεγχο της κατασκευής, η οποία είχε αποφανθεί ότι η πλατεία Κλαυθµώνος δεν ήταν πλέον ασφαλής και κατάλληλη για πολιτικές συγκεντρώσεις -- που γινόντουσαν πολύ συχνά στο παρελθόν, κατά την προδικτατορική περίοδο. Και πράγµατι οι πολιτικές συγκεντρώσεις απαγορεύτηκαν και δεν ξανάγιναν σ' αυτήν τη θέση. Κατόπιν αυτού η διαµόρφωση της επιφανείας της πλατείας, όπως υπήρχε προ της τοποθετήσεως του µνηµείου, έγινε, νοµίζω, από τον ∆ήµο Αθηναίων, µε µελέτη της Τεχνικής του Υπηρεσίας και αυτεπιστασία. Η πρώτη µου δουλειά, ως πραγµατογνώµονα, ήταν να µάθω τα κατασκευαστικά στοιχεία της φέρουσας κατασκευής και, επίσης, τη θέση και το µέγεθος των φορτίων που επρόκειτο να επιβληθούν. Για τα στοιχεία της κατασκευής για την υπάρχουσα κατάσταση, εκτός από την αυτοψία, είχα στη διάθεσή µου τα στοιχεία που χρησιµοποίησε και την επιµεληµένη δουλειά της Επιτροπής που προανέφερα.2/7Για τη θέση του µνηµείου και των φορτίων, τη στάθµη εδράσεώς του και τον εγγύς περιβάλλοντα χώρο είχα την πρόταση - σχέδιο της αρχιτέκτονος Γαβρ. Καλαντζοπούλου, αλλά και τον επί τόπου προσδιορισµό της από τη δυάδα των καλλιτεχνών, ασφαλώς και µε την συναίνεση του ∆ήµου. Προβλήµατα είχα µε το µέγεθος των φορτίων. Τα στοιχεία που είχα στη διάθεσή µου περιοριζόντουσαν στο πρόπλασµα του έργου (υπό κλίµακα, σε σµίκρυνση), στο υλικό κατασκευής του από µπρούντζο και στο ύψος του, περί τα οκτώ µέτρα. Το µνηµείο αποτελούσε η σύνθεση τριών ανθρωπίνων µορφών εν επαφή, µε τα σηκωµένα χέρια ενωµένα ψηλά, ως ενδείξεως της σύµπνοιας και της ανατάσεως. Το πρόπλασµα εδώρησε τελικώς ο γλύπτης στον Αντιδήµαρχο Σκαλαίο, δεν κατάφερα να πείσω ότι είχα και γω δικαίωµα για ένα. ∆εν είχα γνώσεις για το πώς κατασκευάζεται ένα χυτό, µπρούτζινο άγαλµα, και το µικρό πρόπλασµα δεν µε βοηθούσε να εκτιµήσω τον όγκο του υλικού και το συνολικό βάρος. Ο γλύπτης δεν µπορούσε να µε βοηθήσει, άλλαζε άποψη κάθε φορά που τον ρωτούσα, απαριθµώντας µου πόσο ζύγιζαν κάποια από τα προηγούµενα έργα του, τα οποία όµως ήταν άγνωστα σε µένα. Επισκέφτηκα το χυτήριο, που είχε ήδη αρχίσει να φτιάχνει τον σκελετό, για να µου πουν πόση ποσότητα µπρούτζου είχαν παραγγείλει ή εκτιµούσαν ότι θα τους χρειασθεί, αλλά οι απαντήσεις ήταν στο στυλ: "θα δούµε". Κοντολογίς, στο ερώτηµα πόσο θα είναι το βάρος του µνηµείου και τι φορτίο έπρεπε να πάρω για τον έλεγχο, παιζόταν η "κολοκυθιά": "πέντε τόνοι πρέπει να είναι αρκετοί" -- "καλύτερα πάρε έξι τόνους" -- "για να είσαι σίγουρος πάρε εννέα τόνους".3/7Εξ άλλου έπρεπε να λάβω γνώση και να σχηµατίσω αντίληψη για την επιφάνεια επί της οποίας θα εδραζόταν το µνηµείο, την κατάστασή της από πλευράς ανθεκτικότητας και τα επ' αυτής, ήδη υπάρχοντα, φορτία. Η πλατεία είχε πεζόδροµους, φυτεύσεις, διαµορφώσεις κλίσεων και µικρούς λοφίσκους. Έγινε λοιπόν, στο ίδιο χρονικό διάστηµα του προβληµατισµού, µια τοµή της επιφανείας µέχρι την πλάκα σκυροδέµατος - οροφής του garage, στη θέση και σε έκταση όση περίπου η βάση του µνηµείου. Και τότε λύθηκε το πρόβληµα των φορτίων. Η οροφή του garage ήταν δοκιδωτή συνεχής πλάκα, µε ανοίγµατα περί τα 14 m, και ύψος δοκίδων µεγαλύτερο των 50 cm, που εδραζόντουσαν σε εγκάρσιες πεπλατυσµένες δοκούς µε ύψος ίσο προς το ύψος των δοκίδων, και µε απόσταση στύλων περί τα 6 m. Η κάλυψη της πλάκας για τη διαµόρφωση της επιφανείας της πλατείας είχε, στη θέση του µνηµείου, πάχος (όχι οµοιόµορφο) περί τα 80 cm, από αφροµπετόν και πλακόστρωση ή κηπαίο χώµα. Η βάση του µνηµείου είχε διαστάσεις περίπου 10 x 10 m και ο εγγύς προς αυτήν και επηρεαζόµενος περιβάλλων χώρος είχε διαστάσεις γύρω στο 20 x 20 m. Όποιους υπολογισµούς και αν κάνει κανείς, το φορτίο της επικαλύψεως ήταν πολλαπλάσιο οποιασδήποτε προεκτιµήσεως του βάρους του µνηµείου.Έγιναν βέβαια κάποιοι υπολογισµοί για την αποφυγή των εκπλήξεων και για την τιµή των όπλων, αλλά το πρόβληµα από στατικό είχε µεταβληθεί σε τεχνολογικό. Έπρεπε (και έφτανε) να αποµακρυνθούν τα νεκρά φορτία την επικαλύψεως και, η οποιαδήποτε κατασκευή εδράσεως του µνηµείου, να έχει το µικρότερο δυνατόν βάρος. Η πλάκα, στην οποία θα ενσωµατωνόταν η µεταλλική κατάσκευή στην οποία θα αγκυρωνόντουσαν οι τρεις µορφές, εδράστηκε σε πλέγµα δοκών σκυροδέµατος, ύψους περί το 1,0 m, ώστε να αποκτηθεί η επιθυµητή στάθµη της βάσεως του µνηµείου. Αυτές οι δοκοί τοποθετήθηκαν πάνω σε δοκίδες ή δοκούς της οροφής του garage και συνδέθηκαν µαζί τους ώστε να προσφέρουν και στην ακαµψία τους. Η µεταλλική κατασκευή αγκυρώσεως των µορφών κατασκευάστηκε στο χυτήριο, κατά τη δοκιµαστική σύνθεση του συµπλέγµατος. Ως υλικό πληρώσεως των διακένων χρησιµοποιήθηκε η (αβαρής κατ' ουσίαν) διογκωµένη πολυστερίνη µε επικάλυψη κηπαίου χώµατος πάχους 30 cm, στις περιβάλλουσες τη βάση επιφάνειες που προβλεπόταν η φύτευση γκαζόν. Το σύνολο αυτών των φορτίων ήταν πολύ µικρότερο από αυτό που αφαιρέθηκε.4/7Ερωτηµατικό υπήρξε για το αν µπορούσαν οι τρείς µορφές να συναρµολογηθούν στο χυτήριο και να µεταφερθεί το µνηµείο έτοιµο στην πλατεία για την τοποθέτηση. Η οδική µεταφορά, του πλήρους µνηµείου, µάλλον αποκλειόταν λόγω διαστάσεων και βάρους, για τις τότε δυνατότητες. Βολιδοσκοπήθηκε το Γενικό Επιτελείο Στρατού µήπως η µεταφορά µπορούσε να γίνει µε ελικόπτερο. "Μπορεί", απάντησε το Επιτελείο, "αλλά το ρεύµα του αέρος που δηµιουργείται θα σηκώσει τα υπάρχοντα δέντρα, τις τέντες και τα τζάµια των γειτονικών κτιρίων".5/7Έτσι, η µεταφορά έγινε οδικώς για κάθε µια από τις µορφές, νυκτερινές ώρες και µε προσωρινή τοπική διακοπή της κυκλοφορίας. Το επί τόπου πρόβληµα της στηρίξεως του γερανού λύθηκε απλά, µε κατάλληλη επιλογή της θέσεως, σωστή έδραση και υποστύλωση. Η τοποθέτηση και σύνδεσή τους στην τελική θέση έγινε, αν θυµούµαι καλά, τον Ιούνιο του 1989.Ο Αντώνης Τρίτσης περιδιάβαζε τον χώρο φωτογραφίζοντας, κατά τη διάρκεια τοποθετήσεως. Απ' όσο θυµούµαι, ήταν η τελευταία φορά που συναντηθήκαµε µε τον Αντώνη για να µιλήσουµε σαν φίλοι, µακρυά από τίτλους και επισηµότητες (δικές του). Έγινε ∆ήµαρχος Αθηναίων στις αρχές του 1991, πέθανε ως ∆ήµαρχος. Ο Έβερτ είχε παραιτηθεί από ∆ήµαρχος στις 3 - 5 - 1989 για να µετάσχει στις εθνικές εκλογές. Μετά την τοποθέτηση του µνηµείου, η πλατεία Κλαυθµώνος µετονοµάσθηκε επισήµως σε πλατεία Εθνικής Συµφιλίωσης. ∆υο µήνες αργότερα ψηφίστηκε ο Νόµος 1863/1989 για την Άρση των Συνεπειών του Εµφύλιου. Στο ΦΕΚ 204/Α/18-9-1989 (έχουµε περίπου επέτειο 25ετίας) υπογράφουν τον Νόµο ο Αντώνης Σαµαράς ως Υπουργός Οικονοµικών και ο Φώτης Κουβέλης ως Υπουργός ∆ικαιοσύνης.6/77/7