ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ - ΕΝΗΜΕΡ ΤΙΚΗ ΕΚ∆ΗΛ ΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟΥ «ΤΕΧΝΙΚΑ» ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΜΕ ΘΕΜΑ:ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΕΠΑΡΚΕΙΑ, ΠΟΙΟΤΗΤΑ Ζ ΗΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΙσορροπία Ανάπτυξης, Ενεργειακής Επάρκειας και Προστασίας Περιβάλλοντος Θ. Γ. Βουδικλάρης Πολιτικός Μηχανικός Πρόεδρος ΙΟΚΑρµόζουν συγχαρητήρια στο περιοδικό «ΤΕΧΝΙΚΑ» που είχε την ευαισθησία να οργανώσει την παρούσα εκδήλωση, η θεµατολογία της οποίας έπρεπε να έχει αποτελέσει (ή και να αποτελεί συνεχώς) αντικείµενο απασχολήσεως και µελέτης της πολιτείας και του τεχνικού της συµβούλου. Θεµατολογία της οποίας καθένα από τα επιµέρους θέµατα θα µπορούσε να αποτελέσει αντικείµενο ενός (τουλάχιστον) συνεδρίου. Πόσο µεγάλη είναι η σηµασία του συνολικού θέµατος που καλούµαστε σήµερα να συζητήσουµε δεν είναι ανάγκη να αναπτυχθεί. Το θέµα έχει ξεπεράσει προ πολλού τα όρια της ενασχόλησης των ειδικών και έχει εξελιχθεί σε αντικείµενο που παρουσιάζεται και αναλύεται κάθε µέρα στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, και συζητείται από τον απλό πολίτη. Τον πολίτη που δεν του διαφεύγει ότι ο µεγαλύτερος αριθµός των διεθνών συγκρούσεων οφείλεται στη διεκδίκηση του ελέγχου των πηγών ενέργειας λόγω και της δυναµικής που παρέχουν στη διεθνή πολιτική σκακιέρα. Αυτό που πρέπει, κάποια µελλοντική, αλλά όχι µακρινή, στιγµή να κάνουµε είναι να προχωρήσουµε από το στάδιο των αναλύσεων και συζητήσεων στο στάδιο της πράξεως και των ενεργειών, υιοθετώντας ορθές πολιτικές επιλογές. Οφείλουµε πάντως να επισηµάνουµε και να αναγνωρίσουµε ότι δεν µπορούµε να πετύχουµε την αποδοχή των λύσεων από την κοινωνία, αλλά και τη συµµετοχή του πολίτη στη εφαρµογή τους, αν δεν εξαντλήσουµε κάθε δυνατότητα ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού, ιδιαίτερα σε µερικά θέµατα που τα θεωρεί «ταµπού» ή σ’ αυτά στα οποία έχει αποκτήσει στρεβλή αντίληψη, παρασυρόµενο από κάποιες µορφές «δηµαγωγίας». Αν δεν χτυπήσουµε τις ευαίσθητες χορδές του και δεν τον κάνουµε να θεωρήσει τον εαυτό του, προσωπικώς υπεύθυνο για την εξέλιξη. Και αυτό δεν το έχουµε πετύχει ακόµα στον επιθυµητό βαθµό. Και σ’ αυτή την προσπάθεια θα µπορούσαµε να εντάξουµε και τη σηµερινή µας εκδήλωση. Αν θέλαµε να ονοµάσουµε µε µια λέξη το σκοπό προς τον οποίο τείνουν παγίως οι προσπάθειες κάθε χώρας, σε όλο τον κόσµο, αυτή θα ήταν η λέξη ανάπτυξη, µε όποια ερµηνεία και όποιο νόηµα δίνει στη λέξη αυτή κάθε κοινωνία, σε κάθε χρονική περίοδο.1Η συνήθης πάντως γενική (και ίσως µη οµολογούµενη) ερµηνεία σηµαίνει δυστυχώς την επιβολή µας στη φύση, την υποταγή της στις επιθυµίες µας και στο «άρµεγµά» της, στη ληστρική της εκµετάλλευση, ώστε να αποκτήσουµε αµέσως ή εντός του µικροτέρου δυνατού χρονικού διαστήµατος τα αγαθά που θα µας κάνουν ισχυρότερους και πλουσιότερους και θα κάνουν τη ζωή µας ανετώτερη και ευκολώτερη. Ευτυχώς είναι αρκετός καιρός που έχει αρχίσει να γίνεται συνείδηση ότι βαδίζαµε σε λάθος δρόµο, ότι σκοτώναµε την κότα που µας έκανε το «χρυσό αυγό», ότι, σαν τη γάτα του µύθου του Αισώπου, πίναµε το αίµα µας γλύφοντας τη λίµα, για να χορτάσουµε την καταναλωτική πείνα µας. Αυτή η «ανάπτυξη» που προωθούσαµε είχε πολύ µεγάλες απαιτήσεις ενέργειας, τις οποίες προσπαθούσαµε να καλύψουµε µε τον φθηνότερο τρόπο, από οποιαδήποτε πηγή, αγνοώντας ή αδιαφορώντας για τη βλάβη που προκαλούσαµε στη φύση και τα έµβια όντα του πλανήτη µας, αλλά και το ίδιο το ανθρώπινο γένος, χωρίς καν να αναλογιζόµαστε ότι οι πηγές των υλικών αυτών ήταν µη ανανεώσιµες και τα υλικά σε πεπερασµένη ποσότητα. Μια σειρά από περιβαλλοντικές καταστροφές και οι παρατηρούµενες κλιµατικές αλλαγές επέβαλαν διεθνώς, σταδιακά, την αφύπνιση των συνειδήσεων, που οδήγησε σε ανάλυση και µελέτη του προβλήµατος, και στην αναζήτηση άλλων πηγών ενέργειας, οι οποίες θα έκαναν (τουλάχιστον) το πρόβληµα ηπιότερο. Κινήσεις πάντως που προσκρούουν στις αντιδράσεις των ισχυρών συµφερόντων και των κολοσσιαίων επενδύσεων που έχουν στηριχτεί στο µέχρι σήµερα σύστηµα «ανάπτυξης». Αντιδράσεις που παρουσιάζονται µε επιστηµονικό µανδύα, ώστε να µπορούν να παρασύρουν καλόπιστους οπαδούς της αρχής «µη θίγετε τα κακώς κείµενα». Επιχειρείται στη συνέχεια µια πολύ συνοπτική καταγραφή των δυνατοτήτων παραγωγής ενέργειας και µια, κατ’ αρχήν, συγκριτική αποτύπωση των πλεονεκτηµάτων και µειονεκτηµάτων εκάστης, ανάλογα µε τις ειδικές συνθήκες της συγκεκριµένης εφαρµογής της. 1. Ο άνθρακας, καλύπτει σήµερα σε ποσοστό 25% τις παγκόσµιες ανάγκες σε ενέργεια. ∆ιατίθεται σε επάρκεια. Υπάρχει εξελιγµένη τεχνολογική γνώση εφαρµογής. Η χρήση του προκαλεί υψηλές εκποµπές CO2 και SO2. Μη ανανεώσιµη πηγή. Συσσώρευση υπολειµµάτων καύσεως. 2. Το πετρέλαιο, καλύπτει σήµερα σε ποσοστό 35% τις παγκόσµιες ενεργειακές ανάγκες. Ανεπτυγµένη τεχνολογία. Εξαιρετικά ευέλικτο καύσιµο. Περιορισµένες ποσότητες. Υψηλό κόστος µεταφοράς σε µεγάλες αποστάσεις. Μη ανανεώσιµη πηγή. Εύφλεκτο. Υψηλές εκποµπές CO2, NOx 3. Το φυσικό αέριο, εισήλθε προσφάτως δυναµικά στο προσκήνιο, µε συνεχώς αυξανόµενη χρήση. Καύσιµο υψηλής ενεργειακής αξίας µε εύκολο χειρισµό. Μειωµένη ρύπανση, πολύ πιο φιλικό προς το περιβάλλον από το πετρέλαιο. Σηµαντικές αλλά πεπερασµένες ποσότητες. Μη ανανεώσιµη πηγή. Εκτεταµένο δίκτυο διανοµής. Εύφλεκτο. Εκποµπές CO2. 4. Ο ήλιος, µε εκτενή (χρονικώς και ποσοτικώς) χρήση στην παραγωγή θερµού ύδατος και πρόσφατη χρήση στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ανανεώσιµη πηγή σε πλήρη επάρκεια. Αστάθεια. Μηδενική εκποµπή βλαβερών ουσιών. Ακριβή (ακόµα) τεχνολογία, εκτός από τις εφαρµογές ζεστού νερού. 5. Οι υδατοπτώσεις, µε µακρά εµπειρία στην αξιοποίησή τους. ∆ωρεάν πρώτη ύλη. Μηδενική εκποµπή ρύπων. Σχετική αστάθεια. Χαµηλό λειτουργικό κόστος. Υψηλό κόστος αρχικής επένδυσης. Επιπτώσεις στο τοπίο, τα τοπικά οικοσυστήµατα και τη φυσική δίαιτα των υδάτων.26. Ο άνεµος, πανάρχαιη πηγή ενέργειας, πάντως σε µικρές ποσότητες. Πρόσφατη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ανανεώσιµη πηγή σε πλήρη επάρκεια. Μηδενική εκποµπή ρύπων. Προβλήµατα συντήρησης των εγκαταστάσεων. Ενδεχόµενη (κατά κάποια άποψη) αισθητική βλάβη του περιβάλλοντος και θόρυβος (µειούµενος µε την τεχνολογική εξέλιξη). 7. Τα βιοκαύσιµα, σχετικώς πρόσφατη πηγή, που έχει ήδη εγείρει αντιδράσεις. Ανανεώσιµη πηγή. ∆υνατότητα χρήσεως στην ανακύκλωση. Ελάχιστες πρόσθετες εκποµπές ρύπων (ισοζύγιο CO2). Πιθανές επιπτώσεις στα οικοσυστήµατα. Απαίτηση νερού για τη παραγωγή. Μεταφορά βιοµάζας. 8. Η γεωθερµία, σε νερό ή ατµό, κατάλληλη για συγκεκριµένες χρήσεις ανάλογα µε τη διατιθέµενη θερµοκρασία ή τη διαφορά θερµοκρασίας. Ανανεώσιµη πηγή. Σηµαντικός περιορισµός της ρύπανσης. Ενδεχόµενα προβλήµατα στην απόρριψη των γεωθερµικών ρευστών στο περιβάλλον και των δυσόσµων αερίων. Προβλήµατα στη συντήρηση των σωληνώσεων. 9. Η ενέργεια των ωκεανών, σχετικά νέα πηγή ενέργειας, σε συνεχή εξέλιξη, µε απαιτήσεις υψηλής τεχνολογίας. Ανανεώσιµη πηγή µε τεράστιες δυνατότητες παροχής ενέργειας, τόσο µηχανικής όσο και θερµικής. Λογικό κόστος κατασκευής των εγκαταστάσεων. ∆απανηρή µεταφορά της ενέργειας στη στεριά. 10. Η πυρηνική ενέργεια, µε σηµαντική διάδοση σε µερικές χώρες και απορριπτόµενη πλήρως από άλλες. Καλύπτει σήµερα το 6,5% της παγκόσµιας παραγωγής ενέργειας. Επάρκεια πρώτης ύλης για σηµαντικό χρονικό διάστηµα, σε προσιτές τιµές. Μεταφορά. Ενεργειακή ανεξαρτησία. Κίνδυνοι από κακή διαχείριση των αποβλήτων. Κίνδυνος εξαπλώσεως των πυρηνικών όπλων. Ραδιενέργεια σε περίπτωση διαρροής λόγω βλάβης ή ατυχήµατος. ∆υνατότητα µελλοντικής εξέλιξης σε ακίνδυνες µορφές (σύντηξη). Ειδικά η πυρηνική ενέργεια είναι ένα θέµα που θεωρείται «ταµπού» στη χώρα µας. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν δέχονται ούτε να το συζητήσουν, το θεωρούν διαβολικό, όπως υπάρχουν και αυτοί που το αντιµετωπίζουν ως ενδεχόµενη εναλλακτική λύση. Στη Γαλλία το 80% της συνολικής ηλεκτροπαραγωγής είναι πυρηνική. Είναι βέβαιο ότι το ΤΕΕ έπρεπε να έχει κάνει ένα συνέδριο µε θέµα την πυρηνική ενέργεια στο οποίο να παρατεθούν οι εκατέρωθεν απόψεις και τα επιχειρήµατα. Είναι αναµφισβήτητο ότι η ενέργεια είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε παραγωγή αγαθών και οποιασδήποτε µορφής ανάπτυξη, και επίσης ότι η ενέργεια, σε όλες της τις µορφές και µε οποιοδήποτε τρόπο παραγόµενη, «κοστίζει» τόσο οικονοµικά όσο και περιβαλλοντικά. Είναι εποµένως αναγκαίο, για τη µείωση αυτού «κόστους», να γίνεται προσπάθεια αποκτήσεως του επιθυµητού αποτελέσµατος, µε την µικρότερη δυνατή κατανάλωση ενέργειας, οπωσδήποτε και αν παράγεται αυτή. Η οικονοµία ενέργειας, ανεξαρτήτως µορφής της, σε οποιαδήποτε παραγωγή αγαθού ή έργου ή υπηρεσίας, είναι ανάγκη και υποχρέωση για κάθε κράτος, για κάθε κοινωνία, για κάθε φορέα, για κάθε πολίτη. Η ενέργεια δεν επιτρέπεται σήµερα να αντιµετωπίζεται σαν ένα φτηνό εµπορεύσιµο προϊόν, στη διάθεση µιας καταναλωτικής κοινωνίας, πρέπει να ενταχθεί σε ένα σύστηµα διαχείρισης που θα στοχεύει στη βιώσιµη ανάπτυξη. Η οικονοµία ενέργειας είναι σήµερα η µεγαλύτερη, ίσως, άµεση συµβολή στην προστασία του περιβάλλοντος. Η χρήση πηγών ενέργειας µειωµένης ρύπανσης πρέπει να είναι η συνεχής φροντίδα και η χρήση ανανεώσιµων πηγών ο τελικός στόχος.3Κατά τον σχεδιασµό εποµένως κάθε έργου και κάθε παραγωγικής διαδικασίας πρέπει να γίνεται συνεκτίµηση των αναγκών που προσδιορίζουν την αναγκαιότητά του και επιβάλλουν την εκτέλεσή του (κοινωνικών, στρατηγικών, αναπτυξιακών κλπ.) του ενδεικνυόµενου µεγέθους του, του περιβάλλοντος δηµιουργίας του, των υλικών και του τρόπου κατασκευής του, της οικονοµικής λειτουργίας του και των ενεργειακών επιδόσεων. Η προσπάθεια πρέπει να τείνει στην παραγωγή του βέλτιστου προϊόντος, µε την µικρότερη ανάλωση οικονοµικών πόρων και ενέργειας, και την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών οχλήσεων. Συγχρόνως πρέπει να γίνει αποδεκτό ότι η εκτέλεση κάθε έργου συνεπάγεται ανάλωση οικονοµικών πόρων και αποθεµάτων των υλικών παραγωγής, όσο και πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον. Είναι προφανές ότι αν θεωρούµε αναγκαίο να ικανοποιήσουµε όλες τις πιο πάνω πτυχές υλοποίησης του έργου (κατασκευή, οικονοµία, ενέργεια, περιβάλλον κλπ.) πρέπει, στη γενική περίπτωση, να βρούµε τις αρµονικές αναλογίες που θα συνθέσουν το τελικό «κράµα». Αν δώσουµε υπέρµετρη βαρύτητα στην οικονοµία και ζητήσουµε, πάση θυσία, περιορισµό του άµεσου κόστους, θα εκτελέσουµε ένα έργο που θα παρουσιάζει, χωρίς αµφιβολία, αδυναµίες ποιότητας, λειτουργικότητας, ανθεκτικότητας και οχλήσεως περιβάλλοντος. Για ένα άρτιο, ορθής επιλογής έργο, σε κανένα από τα στοιχεία παραγωγής δεν επιτρέπεται να δώσουµε το δικαίωµα ασκήσεως veto έναντι των άλλων. Στη χώρα µας έχει αναπτυχθεί, µε τον συνεχή βοµβαρδισµό µονοµερούς ή και εσφαλµένης πληροφόρησης των µέσων µαζικής ενηµέρωσης, ένα πνεύµα περιβαλλοντικής ευαισθησίας (µάλλον ένα πνεύµα περιβαλλοντικού λαϊκισµού), που τείνει να καθιερώσει την απόλυτη «ακεραιότητα» του φυσικού περιβάλλοντος, ως το µοναδικό κριτήριο κατά τη λήψη οποιασδήποτε αποφάσεως υλοποιήσεως έργου. Αυτή η τάση έχει περιβληθεί τον µανδύα του σύγχρονου, προηγµένου, καλλιεργηµένου και προοδευτικού πολίτη. Στα ίδια πλαίσια κινούνται πολύ συχνά και οι Αποφάσεις του Συµβουλίου Επικρατείας. Μέσα στο πνεύµα αυτό ζητείται συνεχώς η ίδρυση ξεχωριστού Υπουργείου Περιβάλλοντος, αποµακρυσµένου από τα ∆ηµόσια Έργα, διότι, τάχα, αυτό θα επιτρέψει να λαµβάνονται σωστές αποφάσεις προστασίας του περιβάλλοντος, απηλλαγµένες από τις «σκοπιµότητες» και την προτεραιότητα εκτελέσεως των έργων. Θα εκφράσω την απόλυτη διαφωνία µου µε αυτή την αντίληψη. Η εκτέλεση των έργων, ιδιαίτερα των έργων υποδοµής, είναι αναγκαία για την ανάπτυξη της χώρας και την ευηµερία του λαού της, αποτελεί σηµαντικό παράγοντα εξασφαλίσεως της απασχολήσεως του τεχνικού και εργατικού δυναµικού, και δεν είναι καθόλου δευτερεύουσα υπόθεση η πρόοδος και η ολοκλήρωσή τους. Χρειάζεται εποµένως συνολική διαχείρισή τους από µία Αρχή που δεν θα αγνοεί τις ανάγκες παραγωγής έργων και συγχρόνως θα διαθέτει περιβαλλοντική ευαισθησία και θα διατηρεί τις ισορροπίες. Χωρίς αµφιβολία ο σεβασµός στο περιβάλλον είναι απολύτως αναγκαίος και επιθυµητός, αλλά αυτός ο σεβασµός δεν µπορεί να ασκείται µε αδιαφορία για κάθε άλλη αναγκαιότητα, δεν µπορεί να ξεπερνάει τα όρια της λογικής. Όσο εγκληµατική θα ήταν η αδιαφορία για το περιβάλλον κατά τον σχεδιασµό και την εκτέλεση ενός έργου, άλλο τόσο θα ήταν απαράδεκτη η κατάργηση των έργων, για να µην αλλάξει στο παραµικρό η εικόνα του φυσικού περιβάλλοντος. Άλλωστε δεν πρέπει να µας διαφεύγει ότι για την προστασία της βιοποικιλότητας θα πρέπει να ληφθεί πρόνοια και για εκείνα τα «δίποδα», «άπτερα» όντα, που έχουν επίσης δικαίωµα επιβιώσεως. Η δηµιουργία ξεχωριστού Υπουργείου Περιβάλλοντος θα δηµιουργούσε ασφαλώς µε το Υπουργείο ∆ηµοσίων Έργων ένα δίπολο σε µόνιµη σύγκρουση, στο οποίο κάθε Υπουργείο θα διεκδικούσε την προτεραιότητα στην ιεράρχηση των δικαιωµάτων και των4αποφάσεων, µε συνέπεια την ασφαλή υστέρηση των έργων, ίσως και του περιβάλλοντος. Έχουµε ζήσει στο παρελθόν τέτοιας µορφής συγκρούσεις (σε άλλα Υπουργεία) και έχουµε οδηγηθεί σε σκέψεις θλιβερές. Οι πιο πάνω ανησυχίες δεν είναι θεωρητικές. Έχουµε φτάσει στο σηµείο να εισάγουµε αδρανή από γειτονικές χώρες. Σε µια χώρα κυριολεκτικά «πέτρινη» δεν µπορούµε να βρούµε θέσεις για τη δηµιουργία λατοµείων. ∆εν τολµούµε να ορίσουµε λατοµικές περιοχές, που θα επιτρέψουν τη χορήγηση Οριστικών Αδειών Λειτουργίας Λατοµείων και την εγκατάσταση σωστού εξοπλισµού, για σωστή παραγωγή αδρανών, επειδή δεν αντέχουµε τη διαµαρτυρία κάποιων «οικολόγων», που θα θρηνούν για την αισθητική βλάβη του περιβάλλοντος. Κανένας από αυτούς τους ευαίσθητους δεν σκέφτεται ότι το σπίτι του έγινε µε τα προϊόντα ενός τέτοιου λατοµείου. Κανένας δεν αναλογίζεται πόσο θα στοίχιζε το σπίτι του αν το µεγάλο πλήθος των (φτηνών) υλικών κατασκευής του ερχόταν από γειτονικές χώρες. Κανείς δεν υπολογίζει τη βλάβη του περιβάλλοντος από τις διαδροµές των αυτοκινήτων µεταφοράς, από µεγάλες αποστάσεις. Παρόµοια είναι η αντιµετώπιση από το Συµβούλιο Επικρατείας των Αποφάσεων για τη µεταφορά συντελεστού δοµήσεως. Είναι αµέτρητες οι φορές που έχουν ακυρωθεί οι Αποφάσεις. Μοιάζει σαν να υπάρχει η λογική «φτιάχνε εσύ Αποφάσεις, για να σου λέω εγώ γιατί δεν είναι καλές». Αγνοείται ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος να διασωθούν τα λιγοστά διατηρητέα της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς, όσα έχουν αποµείνει, εκτός από τη µεταφορά του συντελεστού δοµήσεως. Παρόµοια είναι η κατάσταση µε τις ανεµογεννήτριες. Παρακολουθώ µε ύψιστη απορία τις κραυγές µιας εφηµερίδας της Λακωνίας, που σαλπίζει γενικό προσκλητήριο για να µην αφήσουµε να «προσβάλλουν» µε ανεµογεννήτριες το ιερό βουνό µας, τον Ταΰγετο. Είναι εκπληκτικό πόσες διαµαρτυρίες έχουν ακουστεί, και πόσες απαιτήσεις έχουν διατυπωθεί για την κατάργηση µιας γέφυρας ή ενός έργου οδοποιίας, επειδή κάποια Οµάδα ευαίσθητων ατόµων θεωρεί ότι αυτό µπορεί να ενοχλήσει κάποιο πουλί, που ισχυρίζονται ότι διασχίζει την περιοχή. Είναι εκπληκτικό πόσα έργα βελτιώσεως του περιβάλλοντος θα µπορούσαν να έχουν εκτελεστεί, αν είχαν εξοικονοµηθεί τα ποσά που διατέθηκαν για την ικανοποίηση παρόµοιων παραλογισµών. Ενδεχοµένως µόνο για τα υπόγεια έργα δεν έχουν διατυπωθεί ακόµα περιβαλλοντικές αντιρρήσεις, ίσως µερικοί νοµίζουν ότι όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες πρέπει να µεταφερθούν κάτω από την επιφάνεια της γης (µακρυά όµως από τους αρχαιολογικούς χώρους). Αν και υπάρχει κίνδυνος και εκεί να διαµαρτυρηθούν κάποιοι, αν στο υπέδαφος υπάρχει χρυσός ή άλλο πολύτιµο µετάλλευµα. Έχει συµβεί. Αυτή η µονοµερής αντίληψη των «προστατών του περιβάλλοντος» έχει ήδη εισχωρήσει στη σχετική Υπηρεσία του ΥΠΕΧ ∆Ε και έχει προσθέσει µεγάλη ταλαιπωρία στους µελετητές, όσους είναι υποχρεωµένοι να υποβάλλουν µελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Μελέτες που ο αριθµός των σελίδων τους και των υποβαλλοµένων αντιγράφων τους αποτελεί, χωρίς αµφιβολία, ανάλωση και βλάβη του περιβάλλοντος. Και αν αυτά συµβαίνουν στο σηµερινό ΥΠΕΧ ∆Ε, µπορεί να αναλογισθεί κανείς τι θα συµβεί σε ένα «αποκλειστικό» Υπουργείο Περιβάλλοντος. Ισοροπία λοιπόν, και λογική, απαιτούνται για την ανάπτυξη, ισορροπία µεταξύ της εκτελέσεως των έργων και της προστασίας του περιβάλλοντος.5